روابط نهادی دولت و جامعه در ایران پیشانوسازی (نقد نظریه شکاف تاریخی دولت و ملت در ایران و ارائه یک دیدگاه بدیل) علی جنادله

در اغلب مطالعات جامعه‌شناختی تاریخی، شکاف دولت و ملت به‌عنوان ویژگی تاریخی و ذاتی جامعه سنتی ایران معرفی‌شده است. بدین ترتیب که قائم‌به‌ذات بودن دولت و بی‌نیازی آن از مشروعیت بیرونی و همچنین نبود رویه‌ها و قوانینی که حقوق و وظایف متقابل دولت و جامعه را تعیین کند، خودبسندگی دولت، بیگانگی نیروهای اجتماعی و دولت از یکدیگر و شکاف تاریخی دولت و جامعه را در پی داشته و تنها رابطه قابل‌تصور بین دولت و جامعه اعمال سلطه یک‌طرفه از سوی حکومت بر جامعه و انقیاد و اطاعات جامعه در برابر سلطه دولت بود. در این مقاله تلاش می‌شود، با استفاده از رویکرد نهادگرایی تاریخی، با روش تحلیل توالی‌های واکنشی و بر اساس شواهد تاریخی، دیدگاه فوق به چالش کشیده شده و روایت بدیلی از روابط میان دولت و یا به تعبیر بهتر حکومت و جامعه ارائه شود. در این روایت بدیل، برخلاف نظریه شکاف تاریخی دولت و ملت، نیازهای متقابل حکومت و نیروهای اجتماعی به پیکربندی نهادی خاصی در جامعه ایران منجر شد که مبتنی بر شبکه نسبتاً پیچیده‌ای از روابط و حقوق و وظایف متقابل بین حکومت مرکزی، روحانیت، بازار و ایلات و قبایل بود که حاصل آن تعادل نهادی نسبی بین این نهادها بود. این پیکربندی نهادی، ریشه در سلسله رخدادهای واکنشی داشت که شکل‌گیری حکومت صفویه بر اساس بنیادهای متکثر ایلی و ایدئولوژیک آن‌ها را در پی داشت. این دیدگاه بدیل، علاوه بر ارائه یک روایت تاریخی متفاوت از تحولات جامعه ایران، برای جامعه امروز ایران نیز می‌تواند دلالت‌هایی در خصوص ظرفیت‌های تاریخی جامعه ایران برای برقراری یک رابطه متوازن و پایدار بین دولت و نیروهای اجتماعی به همراه داشته باشد.